Parafia św. Jakuba Apostoła w Piotrkowie Trybunalskim została erygowana w XII wieku. Świątynia murowana została wzniesiona w stylu romańskim w końcu XII wieku, następnie przebudowana w stylu gotyckim, a obecny jej wygląd pochodzi z XIV wieku. Pierwsze wzmianki historyczne o wyjątkowości tej świątyni związane są z rokiem 1435 kiedy to do Piotrkowa zwołano zjazd duchowieństwa pod przewodnictwem Zbigniewa Oleśnickiego, który przyznał małoletniemu Władysławowi Jagiełło prawo do tronu. To wydarzenie zapoczątkowało zwyczaj zwoływania synodów do piotrkowskiej fary. Pierwszy z nich został zwołany w 1456 roku przez arcybiskupa Wojciecha Wężyka, aby zaradzić sporom o dziesięciny, pomiędzy szlachtą a duchowieństwem.

Tym samym piotrkowska fara zapisała się w historii jako jedna z najważniejszych świątyń w Rzeczpospolitej XV-XVII wieku, będąc miejscem zjazdów duchowieństwa i możnowładców z całego kraju. Przybywali do niej królowie i biskupi, by podejmować decyzje ważne dla państwa i polskiego Kościoła.

W 1520 roku do fary piotrkowskiej przybyła także królowa Bona, która ofiarowała do świątyni bezcenny dar – obraz Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny. Pokaźnych rozmiarów obraz (270cm x 180cm) został namalowany prawdopodobnie w małopolskim warsztacie na początku XVI wieku. Malowidło można podzielić na dwie części. W dolnej części obrazu widzimy centralnie namalowaną Maryję w otoczeniu apostołów. Jest to nawiązanie do apokryfu o zaśnięciu Najświętszej Maryi Panny, w którym uczestniczyli wszyscy apostołowie przybyli specjalnie na to wydarzenie. Natomiast w górnej części obrazu widzimy dwie postacie – Jezusa, który zabiera swoją Matkę Maryję z ciałem i duszą do Nieba. Scenie tej towarzyszą także zastępy anielskie.

Ukazana jest tu prawda zawarta w dogmacie o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny ogłoszonym przez papieża Piusa XII dnia 1 listopada 1950 roku w konstytucji apostolskiej Munificentissimus Deus (Najszczodrobliwszy Bóg). Wynika z tego, że obraz namalowany na początku XVI wieku przedstawia prawdę wiary potwierdzoną przez Kościół dopiero w XX wieku.

Obraz Zaśnięcia Matki Boże uznano za cudowny za sprawą wydarzeń związanych z Potopem Szwedzkim. Jak tłumaczy ks. prał. Grzegorz Gogol – kustosz Bazyliki Mniejszej św. Jakuba w Piotrkowie Trybunalskim. – W 1657 roku Szwedzi oblegając Piotrków mieli za zadanie zniszczyć i okraść farę. Gdy weszli do świątyni ukazała im się Matka Boża, co sprawiło, że wystraszeni uciekli i odstąpili od zniszczenia kościoła. Tak świątynia i cudowny obraz Matki Bożej nie uległ zniszczeniu. – podkreśla kustosz.

Cuda, które miały miejsce przed wizerunkiem Matki Bożej zostały – potwierdzone przez komisję historyczną - powołaną przez władze kościelne - która po zbadaniu cudów i łask doświadczanych przez przybywających do piotrkowskiej fary orzekła, że obraz ten słynie łaskami, czego zewnętrznym wyrazem są srebrne sukienki wotywne uroczyście nałożone na obraz. – tłumaczy ks. Gogol.

W tym roku mija dokładnie 500 lat obecności łaskami słynącego obrazu Zaśnięcia Matki Bożej w piotrkowskiej farze. Podobnie jak przed wiekami, tak i dziś wierni przybywają do najstarszej świątyni miasta, aby pokłonić się swojej Matce i prosić Ją w różnych intencjach – o czym świadczą zapiski w księdze cudów w piotrkowskiej bazylice.

Dnia 28 września 2019 roku najstarszy kościół Piotrkowa Trybunalskiego pw. Św. Jakuba Apostoła decyzją Ojca Świętego Franciszka został podniesiony do godności bazyliki mniejszej. Jest to druga Bazylika Mniejsza w Archidiecezji Łódzkiej.