Krytyk literacki i historyk, teoretyk romantyzmu i publicysta, rewolucjonista i pianista. Jeden z najbłyskotliwszych umysłów i najmocniejszych, choć wulkanicznych, charakterów w polskiej historii. Urodzony 220 lat temu w galicyjskim Bojańcu Maurycy Mochnacki był niegdyś powszechnie znanym bohaterem – symbolem niezłomnej woli walki o „wolność, całość i niepodległość Ojczyzny naszej”, przypieczętowanej nie tylko słowem, ale i czynem. To kolejny ogłoszony przez Sejm patron roku 2023.

Polski Robespierre

Trudno doszukać się „zwykłych” momentów w jego krótkim życiu. Już jako student wydziału prawa Uniwersytetu Warszawskiego na kilkanaście dni przed złożeniem egzaminu magisterskiego w 1823 r. został „we własnym mieszkaniu napadnięty przez policjanta i zelżony, gdy chciał napaść odeprzeć, porwany do więzienia, z rozkazu W. Xięcia (Konstantego – P.Ż.G.) przez 40 dni pod gołym niebem, z największymi zbrodniarzami przeznaczony do robót publicznych w ogrodzie belwederskim”.

W wyniku nacisku rosyjskich władz w więzieniu stworzył memoriał (nazwany później „pismem karmelickim”) wymierzony w polski system szkolnictwa. Za opracowanie tego pisma został zwolniony po 8 miesiącach. Warunkiem zakończenia kary było również objęcie posady rosyjskiego cenzora. Mochnacki, nie wykazując się oczekiwaną gorliwością, został dyscyplinarnie zwolniony, z zakazem podejmowania pracy w urzędach publicznych. To ukształtowało jego bezwzględną nienawiść do moskiewskiej niewoli. Od tej pory zajął się działalnością publicystyczną. Pracował w Izydzie Polskiej jako tłumacz i asystent redaktora naczelnego. W 1827 r. założył Gazetę Polską, pisał również dla Kuriera Polskiego i redagował gazetę Głos obywatela z ziemi zabranej.

Mochnacki był członkiem sprzysiężenia podchorążych Piotra Wysockiego. I to właśnie on pamiętnej nocy 29 listopada 1830 r. na Rynku Starego Miasta w Warszawie ogłosił wybuch powstania listopadowego. „Szlacheccy pamiętnikarze ze zgrozą opisują, jak «diabłu podobny» młody potwór w czarnej rozwianej pelerynie i czarnym płaskim cylinderku uwijał się na czarnym koniu wśród mas plebejskich Starego Miasta i Powiśla, podjudzając je do ataku na śródmieście” – napisał Marian Brandys w Końcu świata szwoleżerów. W wydawanym w czasie powstania Dzienniku Krajowym Mochnacki publikował teksty, w których stanowczo głosił potrzebę odbudowy niezależności polskiej państwowości na demokratycznych zasadach. Ten młody, bo liczący zaledwie 27 lat radykał nazywany będzie „polskim Robespierre’em”, nieprzewidywalnym rewolucjonistą.

Zaraz po wybuchu powstania kontrolę nad stolicą przejęło środowisko konserwatywno-ugodowe, ale Mochnacki nie dawał za wygraną. Jego środowisko powołało do życia Towarzystwo Patriotyczne pod przewodnictwem Joachima Lelewela. Wkrótce jednak ukonstytuował się Rząd Tymczasowy, w którym nie było już miejsca dla przedstawicieli klubowiczów Mochnackiego. Ostatecznym zaś pogrążeniem dla jego politycznych aspiracji było ujawnienie i rozpowszechnienie przez jego przeciwników najbardziej kompromitującego dokumentu w jego życiorysie – „pisma karmelickiego”. Gdy wraz z detronizacją cara Mikołaja jako króla Polski 25 stycznia 1831 r. powstanie przerodziło się w wojnę polsko-rosyjską, Mochnacki zaciągnął się do wojska. W obronie Olszynki Grochowskiej (25 lutego 1831 r.) odniósł rany w ramię i w nogę. Walczył w bitwach pod Okuniewem, Wawrem, nad Liwcem pod Długosiodłem i – już jako oficer – w bitwie pod Ostrołęką, gdzie znów został – tym razem czterokrotnie – ranny, co wykluczyło go z dalszych walk już do końca powstania. Za męstwo na polu bitwy odznaczono go Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari.

Gdy po klęsce pod Ostrołęką szansa na powodzenie powstania zmalała, ale nie była jeszcze przekreślona, Mochnacki związał się politycznie z gen. Janem Krukowieckim. Towarzystwo Patriotyczne, mając nadzieję na rządy u boku generała, zainicjowało rozruchy, które wybuchły 15 sierpnia 1831 r. Rząd salwował się ucieczką. Niestety, Krukowiecki zamiast podzielić się władzą rozpędził Towarzystwo Patriotyczne. Mochnackiego kazał nawet rozstrzelać. Ten jednak, nie po raz pierwszy zresztą, cudem wyszedł z opresji.

Samoświadomość istnienia narodu

Mochnacki kochał Polskę uczuciem gorącym i romantycznym, wielbił jej wielkość historyczną i tradycje wolnościowe, a miłość ta „była jego jedyną namiętnością”. Był autorem m.in. artykułu pt. Myśli o literaturze polskiej z 1828 r., rozprawy O literaturze polskiej w wieku XIX z 1830 r. oraz Powstania narodu polskiego – pracy, której pisanie rozpoczął w 1830 r. i nigdy nie ukończył. Przedstawił w niej swoje poglądy na klęskę powstania, którą upatrywał w niedojrzałości przywódców, ich braku gotowości do przyjęcia na siebie odpowiedzialności za ważny moment historyczny oraz w słabym zapleczu społecznym. I choć jego generacja nie doświadczyła osobiście bycia obywatelami Rzeczypospolitej, to jednak pamięci o tym obywatelstwie się nie wyrzekła. Ci ludzie czuli się Polakami, i to bez względu na to, pod którym zaborcą przyszło im żyć. Mochnacki opisał ten fenomen; stwierdził, że „naród istnieje, kiedy uzna się w jestestwie swoim”, czyli gdy nabędzie samoświadomości istnienia. Uważał Polaków za najstarszych synów europejskiej wolności, którzy mogą być dumni ze swych wolnościowych tradycji, jednych z największych i najświetniejszych w Europie. „Jeden człowiek, gdy myśleć zacznie, przychodzi ku uznaniu samego siebie; tak samo i cały naród w myśli swojej toż uznanie samego siebie w jestestwie swoim mieć musi”.

Bohater Wielkiej Emigracji

Po upadku listopadowego zrywu Mochnacki zasilił szeregi Wielkiej Emigracji. Do kraju nie mógł już wrócić – powstrzymywał go przed tym zaocznie wydany przez carski sąd wyrok śmierci. Na emigracji szybko ewoluowały jego poglądy polityczne. Z lewicowego radykała przeobraził się w zwolennika konserwatywnego księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, którego uznał za jedyną osobę cieszącą się wystarczającym autorytetem wśród swoich i możnych tego świata, by dalej prowadzić sprawę narodową.

Uznawany jest za nowoczesnego myśliciela filozofii czynu. – Wyprzedzał świadomość patriotycznego społeczeństwa. Trzy lata działalności emigracyjnej w skłóconym Paryżu uczyniło z niego bohatera – powiedział o Mochnackim red. Jerzy Mikke w audycji Polskiego Radia z 1993 r. Mochnacki był także znakomitym pianistą. Często dawał koncerty, m.in. w celach charytatywnych, a jeden z nich stał się inspiracją dla Jana Lechonia, który po wysłuchaniu recitalu w Metz w 1832 r. napisał wiersz pt. Mochnacki.

Zmarł na gruźlicę 21 grudnia 1834 r. w Auxerre. Jego ciało powróciło do ojczyzny dopiero po 187 latach i 27 listopada 2021 r. zostało uroczyście pochowane w Alei Zasłużonych na Powązkach Wojskowych, w ramach oficjalnego pogrzebu państwowego, w oprawie ceremoniału wojskowego. To wydarzenie było symbolicznym hołdem zarówno dla samego Mochnackiego, jak i dla całego pokolenia Wielkiej Emigracji.