ZAKOŃCZENIE
78. Bez Boga człowiek nie wie, dokąd zmierza i nie potrafi nawet zrozumieć tego, kim jest. Wobec olbrzymich problemów rozwoju narodów, które niemal wpędzają nas w zniechęcenie i rezygnację, przychodzi nam na pomoc słowo Pana Jezusa Chrystusa, który uświadamia nam: «beze Mnie nic nie możecie uczynić» (J15, 5) i dodaje odwagi: «A oto Ja jestem z wami przez wszystkie dni, aż do skończenia świata» (Mt 28, 20). Wobec rozmiaru pracy, której trzeba się podjąć, podtrzymuje nas wiara w obecność Boga przy tych, którzy gromadzą się w Jego imię i pracują dla sprawiedliwości. Paweł VI przypomniał nam w Populorum progressio, że człowiek nie może sam kierować własnym postępem, ponieważ nie może sam z siebie ustanowić prawdziwego humanizmu. Tylko jeśli myślimy, że jesteśmy powołani jako pojedyncze osoby i jako wspólnota do uczestnictwa w rodzinie Boga jako Jego dzieci, będziemy również zdolni zrodzić nową myśl i wyrazić nowe energie w służbie prawdziwego humanizmu integralnego. Tak więc największą siłą w służbie rozwoju jest humanizm chrześcijański,157 który ożywia miłość i pozwala nam się prowadzić przez prawdę, przyjmując jedną i drugą jako nieustanny Boży dar. Dyspozycyjność wobec Boga otwiera na dyspozycyjność wobec braci oraz wobec życia pojmowanego jako solidarne i radosne zadanie. I przeciwnie, ideologiczne zamknięcie się na Boga oraz ateizm obojętności, zapominające o Stwórcy i narażone na zapominanie również o wartościach ludzkich, jawią się dziś pośród największych przeszkód w rozwoju. Humanizm wykluczający Boga jest humanizmem nieludzkim. Jedynie humanizm otwarty na Absolut może nam przewodzić w krzewieniu i realizacji form życia społecznego i obywatelskiego - w obrębie struktur, instytucji, kultury i etosu - ratując nas przed ryzykiem, że staniemy się zakładnikami przelotnej mody. To świadomość niezniszczalnej Miłości Bożej podtrzymuje nas w mozolnym i wzniosłym zaangażowaniu się na rzecz sprawiedliwości i rozwoju narodów, pośród sukcesów i porażek, w nieustannym wyznaczaniu właściwych kierunków dla ludzkich spraw. Miłość Boża wzywa nas, by wyjść z tego, co jest ograniczone i nie ostateczne, dodaje nam odwagi do działania i dalszego poszukiwania dobra wszystkich, nawet jeśli nie realizuje się natychmiast, nawet jeśli to, co zdołamy uczynić, my oraz władze polityczne i zaangażowani na polu ekonomii, jest zawsze mniejsze od tego, czego gorąco pragniemy.158 Bóg obdarza nas siłą, by walczyć i cierpieć za miłość do dobra wspólnego, ponieważ On jest naszym Wszystkim, naszą największą nadzieją.
79. Rozwój potrzebuje chrześcijan z ramionami wzniesionymi do Boga w postawie modlitwy, chrześcijan kierujących się świadomością, że miłość pełna prawdy, caritas in veritate, z której wywodzi się autentyczny rozwój, nie jest naszym wytworem, ale zostaje nam przekazana w darze. Dlatego również w chwilach trudnych i złożonych, oprócz świadomego reagowania, powinniśmy przede wszystkim odnosić się do Jego miłości. Rozwój zakłada wrażliwość na życie duchowe, poważne branie pod uwagę doświadczenia ufności w Bogu, duchowego braterstwa w Chrystusie, zawierzenia się Opatrzności i Miłosierdziu Bożemu, miłości i przebaczenia, wyrzeczenia samego siebie, przyjęcia bliźniego, sprawiedliwości i pokoju. Wszystko to jest nieodzowne do przemienienia «serc kamiennych» w «serca z ciała» (Ez 36, 26), tak by życie na ziemi uczynić «Bożym», i dlatego godnym człowieka. Wszystko to jest człowiecze, ponieważ człowiek jest podmiotem własnej egzystencji, i jednocześnie jest Boże, ponieważ Bóg jest na początku i na końcu tego wszystkiego, co się liczy i co zbawia: «czy to świat, czy życie, czy śmierć, czy to rzeczy teraźniejsze, czy przyszłe, wszystko jest wasze, wy zaś Chrystusa, a Chrystus - Boga» (1 Kor 3, 22-23). Gorącym pragnieniem chrześcijanina jest, aby cała rodzina ludzka mogła wzywać Boga jako «naszego Ojca». Oby wraz z Synem Jednorodzonym wszyscy ludzie mogli się nauczyć modlić do Ojca i prosić Go słowami, których sam Jezus nas nauczył, by umieli święcić Go żyjąc zgodnie z Jego wolą, by następnie mieli potrzebny chleb codzienny, wyrozumiałość i wspaniałomyślność wobec winowajców, nie byli zbytnio poddanymi pokusom i byli uwolnieni od zła (por. Mt 6. 9-13).
Na zakończenie Roku św. Pawła chętnie wyrażam to życzenie słowami Apostoła z jego Listu do Rzymian: «Miłość niech będzie bez obłudy. Miejcie wstręt do złego, podążajcie za dobrem. W miłości braterskiej nawzajem bądźcie sobie życzliwi. W okazywaniu czci jedni drugich wyprzedzajcie» (12, 9-10). Niechaj Dziewica Maryja, ogłoszona przez Pawła VI Mater Ecclesiae i czczona przez lud chrześcijański jako Speculum iustitiae i Regina pacis, ochrania nas i uprosi nam swoim niebieskim wstawiennictwem potrzebną moc, nadzieję i radość, byśmy nadal podejmowali ofiarnie zadanie urzeczywistniania «rozwoju całego człowieka i wszystkich ludzi».159
W Rzymie, 29 czerwca 2009 r., w uroczystość świętych Apostołów Piotra i Pawła, w piątym roku mego Pontyfikatu.
© Copyright - Liberia Editrice Vaticana 2009
1. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, (26 marca 1967), 22: AAS 59 (1967), 268; por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 69.
2. Przemówienie z okazji dnia rozwoju, Bogota, 23 sierpnia 1968: AAS 60 (1968), 626-627.
3. Por. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2002: AAS 94 (2002), 132-140.
4. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 26.
5. Por. JAN XXIII, Enc. Pacem in terris (11 kwietnia 1963), 68-70: AAS 55 (1963), 257-304.
6. Por. n. 16.
7. Por. tamże, 82: l.c., 297.
8. Tamże, 42: l.c., 278.
9. Tamże, 20: l.c., 267.
10. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 36; PAWEŁ VI, List apost. Octogesima adveniens (14 maja 1971), 4: AAS 63 (1971), 403-404; JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus (1 maja 1991), 43: AAS 83 (1991), 847.
11. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 13.
12. Por. PAPIESKA RADA «IUSTITIA ET PAX», Kompendium nauki społecznej Kościoła (2 kwietnia 2004), 76.
13. Por. BENEDYKT XVI, Przemówienie podczas sesji inauguracyjnej V Konferencji Ogólnej Episkopatu Ameryki Łacińskiej i Karaibów (Aparecida, 13 maja 2007): Insegnamenti III, 1 (2007), 854-870.
14. Por. nn. 3-5: l.c., 258-260.
15. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis (30 grudnia 1987), 6-7: AAS 80 (1988), 517-519.
16. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 14: l.c., 264.
17. BENEDYKT XVI, Enc. Deus caritas est, 18: l.c., 232.
18. Por. tamże, 6: l.c., 222.
19. Por. BENEDYKT XVI, Przemówienie do Kurii Rzymskiej z okazji życzeń na Boże Narodzenie (22 grudnia 2005): Insegnamenti, I (2005), 1023-1032.
20. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis, 3: l.c. 515.
21. Por. tamże, 1: l.c., 513-514.
22. Por. tamże, 3: l.c., 515.
23. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Laborem exercens (14 września 1981), 3: AAS 73 (1981), 583-584.
24. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 3: l.c., 794-796.
25. Por. Enc. Populorum progressio, 3: l.c., 258.
26. Por. tamże, 34: l.c., 274.
27. Por. nn. 8-9: AAS 60 (1968), 485-487; BENEDYKT XVI, Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu na Papieskim Uniwersytecie Laterańskim z okazji 40-lecia Encykliki Pawła VI «Humanae vitae» (10 maja 2008): Insegnamenti, IV, 1 (2008), 753-756.
28. Por. Enc. Evangelium vitae (25 marca 1995),93: AAS 87 (1995), 507-508).
29. Tamże, 101: l.c., 516-518.
30. N. 29: AAS 68 (1976), 25.
31. Tamże, 31: l.c., 26.
32. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis, 41: l.c., 570-572.
33. Por. tamże; JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 5, 54: l.c., 799.859-960.
34. N 15: l.c., 291.
35. Por. tamże, 2: l.c., 481-482; LEON XIII, Enc. Rerum novarum (15 maja 1891), 1: Leonis XII P.P. acta, XI Romae 1982, 97; JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis, 8: lc., 519-520; tenże, Enc. Centesimus annus, 5: l.c., 799.
36. Por. Enc. Populorum progressio, 2. 13: l.c., 258.263-264.
37. Tamże, 42: l.c., 278.
38. Tamże, 11: l.c., 262; por. LEON XIII, Enc. Rerum novarum, l.c., 14; JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 25: l.c., 822-824.
39. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 15: l.c., 265.
40. Tamże, 3: l.c., 258.
41. Tamże, 6: l.c., 260.
42. Tamże, 14: l.c., 264.
43. Tamże; por. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 53-62: l.c., 859-867; tenże, Enc. Redemptor hominis, 13-14: AAS 71 (1979), 282-286.
44. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 12: l.c., 262-263.
45. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 22.
46. PAWEŁ VI, Enc. populorum progressio, 13: l.c., 263-264.
47. Por. BENEDYKT XVI, Przemówienie do uczestników IV Narodowego Kongresu Kościoła we Włoszech, Werona (19 października 2006): Insegnamenti II, 2 (2006), 465-477.
48. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 16: l.c., 265.
49. Tamże.
50. BENEDYKT XVI, Przemówienie do młodzieży, Sydney (17 lipca 2008): L’Ossevatore Romano, 18 lipca 2008, s. 8.
51. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 20: l.c., 267.
52. Tamże, 66: l.c., 289-290.
53. Tamże, 21: l.c., 267-268.
54. Por. nn. 3. 29. 32: l.c., 258. 272-273.
55. Por. Enc. Sollicitudo rei socialis, 28: l.c., 548-550.
56. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 9: l.c., 261-262.
57. Por. Enc. Sollicitudo rei socialis, 20: l.c., 536-537.
58. Por. tenże, Enc. Centesimus annus, passim.
59. Por. nn 23. 33: l.c., 268-269. 273-274.
60. Por. l.c., 40.
61. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, 63.
62. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 24: l.c., 821-822.
63. Por. tenże, Veritatis splendor, 33. 46. 51: AAS 85 (1993), 1160. 1169-1171. 1174-1175; tenże, Przesłanie do Zgromadzenia Narodów Zjednoczonych z okazji 50. rocznicy powstania (5 października 1995), 3: Insegnamenti XVIII 2 (1995), 732-733.
64. Por. Enc. Populorum progressio, 47: l.c., 280-281; JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis, 42: l.c., 572-574.
65. Por. BENEDYKT XVI, Przesłanie z okazji Światowego Dnia Wyżywienia 2007: AAS 99 (2007), 933-935.
66. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Evangelium vitae, 18. 59. 63- 64: l.c., 419-421. 467-468. 472-475.
67. Por. BENEDYKT XVI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2007, 5: Insegnamenti, III 2 (2007), 796.
68. Por. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2002, 4-7. 12-15: AAS 94 (2002), 134-136. 138-140; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2004, 8: AAS 96 (2004), 119; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2005, 4: AAS 97 (2005), 177-178; BENEDYKT XVI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2006, 9-10: AAS 98 (2006), 60-61; tenże, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2007, 5. 14: l.c., 796. 801.
69. Por. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2002, 6: l.c., 135; BENEDYKT XVI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2006, 9-10: l.c., 60-61.
70. Por. BENEDKT XVI, Homilia podczas Mszy św. na błoniach Islinger Feld w Ratyzbonie (12 września 2006): Insegnamenti II, 2 (2006), 252-256.
71. Por. tenże, Enc. Deus caritas est, 1: l.c., 217-218.
72. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis, 28: l.c., 548-550.
73. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 19: l.c., 266-267.
74. Tamże, 39: l.c, 276-277.
75. Tamże, 75: l.c., 293-294.
76. Por. LEON XIII, Enc. Rerum novarum, 21; BEDYKT XVI, Enc. Deus caritas est, 28: l.c., 238-240.
77. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 59: l.c., 864.
78. Por., Enc. Populorum progressio, 40. 85: l.c., 277. 298-299.
79. Tamże, 13: l.c., 263-264.
80. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Fides et ratio (14 września 1998), 85: AAS 91 (1999) 72-23.
81. Tamże, 83: l.c., 70-71.
82. BENEDYKT XVI, Wykład na Uniwersytecie w Ratyzbonie (12 września 2006): Insegnamenti II, 2 (2006), 259.
83. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 33: l.c., 273-274.
84. Por. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2000, 15: AAS 92 (2000), 366.
85. Katechizm Kościoła Katolickiego, 407; por.: JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 25: l.c., 822-824.
86. Por. n. 17: l.c., AAS 99 (2007), 1000.
87. Por. tamże, 23: l.c., 1004-1005.
88. Św. Augustyn wyjaśnia szczegółowo tę naukę w dialogu na temat wolnej woli (De libero arbitrio II 3, 8 nn.). Wskazuje on na istnienie w duszy «wewnętrznego zmysłu». Ten zmysł polega na pewnym akcie, dokonującym się poza normalnymi funkcjami rozumu, akcie bezrefleksyjnym i niemal instynktowym, z powodu czego rozum, zdając sobie sprawę ze swojej kondycji przejściowej i omylnej, przyjmuje istnienie ponad sobą czegoś odwiecznego, absolutnie prawdziwego i pewnego. Niekiedy św. Augustyn nadaje tej wewnętrznej prawdzie imię Bóg (Wyznania 10, 24, 35; 12, 25, 35; De libero arbitrio II 3, 8 nn.), a częściej Chrystus (De magistro 11, 38; Wyznania VII 18, 24; XI 2, 4).
89. BENEDYKT XVI, Enc. Deus caritas est, 3: l.c., 219.
90. Por. n. 49: l.c., 281.
91. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 28: l.c.. 827-828.
92. Por. n. 35: l.c. 836-838.
93. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis, 38: l.c., 565-566.
94. N. 44: l.c., 279.
95. Por. tamże, 24: l.c., 269.
96. Por. Enc. Centesimus annus, 36: l.c., 838-840
97. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 24: l.c., 269.
98. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 32: l.c., 832-833; PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 25: l.c., 269-270.
99. JAN PAWEŁ II, Enc. Laborem exercens, 24: l.c., 637-638.
100. Tamże, 15: l.c., 616-618.
101. Enc. Populorum progressio, 27: l.c., 271.
102. Por. KONGREGACJA NAUKI WIARY, Instrukcja o wolności Libertatis conscientia (22 marca 1987), 74: AAS 79 (1987), 587.
103. Por. JAN PAWEŁ II, Wywiad dla dziennika katolickiego «La Croix» z 20 sierpnia 1997.
104. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do Papieskiej Akademii Nauk Społecznych (27 kwietnia 2001): Insegnamenti XXIV, 1 (2001), 800.
105. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 17: l.c., 265-266.
106. Por. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2003, 5: AAS 95 (2003) 343.
107. Por. tamże.
108. Por. BENEDYKT XVI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2007, 13: l.c. 781-782.
109. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 65: l.c., 289.
110. Por. tamże, 36-37: l.c., 275-276.
111. Por. tamże, 37: l.c., 275-276.
112. Por. SOBÓR WAT. II, Dekr. Apostolicam actuositatem, 11.
113. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 14: l.c., 264; JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 32: l.c., 832-833.
114. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 77: l.c., 295.
115. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1990, 6: AAS 82 (1990), 150.
116. HERAKLIT z Efezu, (Efez, ok. 535 przed Chr. - ok. 475 przed Chr.), Fragment 22 B124, w: H. DIELS i W. KRANZ, Die Fragmente der Vorsokratiker, Weidmann, Berlin 19526.
117. PAPIESKA RADA «IUSTITIA ET PAX», Kompendium nauki społecznej Kościoła, nn. 451-487.
118. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1990, 10: l.c., 152-153.
119. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 65: l.c., 289.
120. Por. BENEDYKT XVI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2008, 7: AAS 100 (2008) 41.
121. Por. tenże, Przemówienie do członków Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych (18 kwietnia 2008): Insegnamenti IV, 1 (2008), 618-626.
122. Por. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1990, 13: l.c., 154-155.
123. Por. tenże, Enc. Centesimus annus, 36: l.c., 838-840.
124. Tamże, 38: l.c., 840-841; BENEDYKT XVI, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2007, 8: l.c., 779.
125. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 41: l.c., 843-845.
126. Por. tamże.
127. Por. tenże, Enc. Evangelium vitae, 20: l.c., 422-424.
128. Enc. Populorum progressio, 85: l.c., 298-299.
129. Por. JAN PAWEŁ II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1998, 3: AAS 90 (1998), 150; tenże, Przemówienie do członków Fundacji Centesimus annus pro Pontifice (9 maja 1998), 2: Insegnamenti XXI, 1 (1998), 873-874; tenże; Przemówienie podczas spotkania z władzami i korpusem dyplomatycznym, Wiedeń (20 czerwca 998), 8: Insegnamenti XXI, 1 (1998), 1435-1436; tenże, Przesłanie z okazji Dnia Katolickiego Uniwersytetu Najświętszego Serca (5 maja 2000), 3: Insegnamenti XXIII, 1 (2000), 758.
130. Według św. Tomasza, «ratio partis contrariatur rationi personae» w: III Sent. d. 5, 3, 2; również «Homo non ordinatur ad communitatem politicam secundum se totum et secundum omnia sua» w: Summa Theologiae I-II, q. 21, a. 4, ad 3um.
131. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. dogmat. Lumen gentium, 1.
132. Por. JAN PAWEŁ II, Przemówienie podczas publicznej sesji Papieskich Akademii Teologicznych i św. Tomasza z Akwinu (8 listopada 2001), 2: Insegnamenti XXIV, 2 (2001), 676.
133. Por. KONGREGACJA NAUKI WIARY, Deklaracja Dominus Jesus (6 sierpnia 2000), 22: AAS 92 (2000), 763-764; por. także: Nota doktrynalna dotycząca pewnych kwestii związanych z udziałem i postawą katolików w życiu politycznym (24 listopada 2002), 8: Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, s. 16.
134. BENEDYKT XVI, Enc. Spe salvi, 31: l.c., 1010; tenże, Przemówienie do uczestników IV Krajowego Kongresu Kościoła we Włoszech (19 października 2006): l.c., 465-477.
135. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 5: l.c., 798-800; BENEDYKT XVI, Przemówienie do uczestników IV Krajowego Kongresu Kościoła we Włoszech (19 października 2006), l.c., 471.
136. N. 12.
137. Por. PIUS XI, Enc. Quadragesimo anno (15 maja 1931): AAS 23 (1931), 203; JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 48: l.c., 852-854; por. Katechizm Kościoła Katolickiego, 1883.
138. Por. JAN XXIII, Enc. Pacem in terris, 74:.
139. Por. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 10. 41: l.c., 262. 277-278.
140. Por. BENEDYKT XVI, Przemówienie do członków Międzynarodowej Komisji Teologicznej (5 października 2007): Insegnamenti III, 2 (2007), 418-421; tenże, Przemówienie do uczestników międzynarodowego Kongresu na temat prawa naturalnego, zorganizowanego przez Papieski Uniwersytet Laterański (12 lutego 2007): Insegnamenti III, 1 (2007), 209-212.
141. Por. BENEDYKT XVI, Przemówienie do biskupów Tajlandii z wizytą ad limina (16 maja 2008): Insegnamenti IV, 1 (2008), 798-801.
142. Por. PAPIESKA RADA DS. DUSZPASTERSTWA MIGRANTÓW I PODRÓŻUJĄCYCH, Instr. Erga migrantes caritas Christi (3 maja 2004): AAS 96 (2004), 762-822.
143. JAN PAWEŁ II, Enc. Laborem exercens, 8: l.c., 594-598.
144. Tenże, Przemówienie po Mszy św. z okazji Jubileuszu Ludzi Pracy (1 maja 2000), 2: Insegnamenti XXIII, 1 (2000), 720.
145. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Centesimus annus, 36: l.c., 838-840.
146. Por. BENEDYKT XVI, Przemówienie do członków Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych (18 kwietnia 2008): l.c., 618-626.
147. Por. JAN XXIII, Enc. Pacem in terris: l.c., 293; PAPIESKA RADA «IUSTITIA ET PAX», Kompendium nauki społecznej Kościoła, 441.
148. Por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. Gaudium et spes, 82.
149. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Sollicitudo rei socialis, 43: l.c., 574-575.
150. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 41; por. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. Gaudium et spes, 57.
151. Por. JAN PAWEŁ II, Enc. Laborem exercens, 5.
152. Por. PAWEŁ VI, List apost. Octogesima adveniens, 29.
153. Por. BENEDYKT XVI, Przemówienie do uczestników IV Krajowego Kongresu Kościelnego we Włoszech, Werona, 19 października 2006; BENEDYKT XVI, Homilia podczas Mszy św. na błoniach Islinger Feld w Ratyzbonie, 12 września 2006.
154. Por. KONGREGACJA NAUKI WIARY, Instr. Dignitas personae dotycząca niektórych problemów bioetycznych (8 września 2008).
155. Por. Enc. Populorum prgoressio, 3: l.c., 268.
156. SOBÓR WAT. II, Konst. duszpast. Gaudium et spes, 14.
157. Por. N 42.
158. Por. BENEDYKT XVI, Enc. Spe salvi, 35.
159. PAWEŁ VI, Enc. Populorum progressio, 42.
Pomóż w rozwoju naszego portalu
